Rozpoczynamy publikację roboczego tłumaczenia opracowania, poświęconego reformom liturgii Wielkiego Tygodnia w latach 1951-1956. Jego autorem jest ksiądz Stefano Carusi z Instytutu Dobrego Pasterza. Kolejne części, poświęcone poszczególnym dniom Wielkiego Tygodnia, będą publikowane od jutrzejszej Niedzieli Palmowej aż do Niedzieli Wielkanocy.
„Dawała się odczuć potrzeba przejrzenia i wzbogacenia formuły Mszału Rzymskiego. Pierwszym etapem takiej reformy była praca Naszego Poprzednika Piusa XII na rzecz reformy Wigilii Paschalnej oraz obrzędów Wielkiego Tygodnia [1], co stanowiło pierwszy krok do zaadaptowania Mszału Rzymskiego do współczesnego sposobu myślenia.”
(Paweł VI, Konstytucja Apostolska Missale Romanum, 3 kwietnia 1969)
WPROWADZENIE
W ciągu ostatnich lat publikacje licznych studiów zajmujących się historią liturgicznej i teologicznej debaty lat 50-tych rzuciły nowe światło na formację oraz intencje (które nie zawsze były otwarcie deklarowane w tym czasie) tych, którzy byli faktycznymi autorami pewnych tekstów.
Co się tyczy reformy Wielkiego Tygodnia w latach 1955 oraz 1956, jest pożądanym rozważenie deklaracji, (w końcu upublicznionych) znanego lazarysty Annibale Bugniniego, jego bliskiego współpracownika, późniejszego sekretarza Consilium ad reformandam liturgiam o. Carlo Bragi oraz przyszłego kardynała Ferdinando Antonelliego, aby stwierdzić czy ich praca w dziedzinie reformy liturgicznej ma związek z szerszym teologicznym zamierzeniem oraz aby przeanalizować słuszność kryteriów stosowanych wówczas oraz późniejszych reformach. Rozważymy notatki oraz sprawozdania z dyskusji komisji przygotowawczej, zachowane głównie w archiwach Kongregacji Obrzędów oraz opublikowane ostatnio w monumentalnej pracy historyka liturgii Msgr. Nicoli Giampietro, które dokumentują przebieg debaty.
W październiku 1949 r. w Kongregacji Obrzędów utworzono komisję liturgiczną, która za swój przedmiot pracy miała ryt rzymski. Celem było zbadanie, czy ewentualne reformy są potrzebne; niestety, spokój potrzebny do takiej pracy nie był możliwy z powodu ciągłych próśb Episkopatów francuskiego oraz niemieckiego żądających natychmiastowych zmian z wielkim i nierozważnym pośpiechem. Kongregacja Obrzędów oraz Komisja uważały się za zobowiązane do zbadania kwestii horarium Wielkiego Tygodnia w celu zapobieżenia potencjalnemu powstaniu „autonomicznych celebracji”, w szczególności podczas Wigilii Wielkiej Soboty. W tym kontekście, koniecznym było przyjęcie ad experimentum dokumentu, który pozwalał na wieczorną celebrację obrzędów Wielkiej Sobory tzn. Ordo Sabbati Sancti [Porządek Wielkiej Soboty] z dnia 9 stycznia 1951 r. [2]. W latach 1948-1949 została utworzona Komisja pod przewodnictwem kard. Prefekta Clemente Micary, zastąpionego w 1953 r. przez kard. Gaetano Cicognaniego; obecni byli również Msgr. Alfonso Carinci, ojcowie Joseph Loew, Alfonso Albareda, Agostino Bea oraz Annibale Bugnini. W 1951 r. dołączył Msgr. Enrico Dante; w 1960 r. kard. Pietro Frutaz, o. Luigi Rovigatti, Msgr. Cesario d’Amato i wreszcie o. Carlo Braga [3]. Ostatni z nich był przez długi czas bliskim współpracownikiem Annibale Bugniniego; w 1955 r. oraz 1956 r. uczestniczył on w pracach Komisji nie będąc jednak członkiem [4] i był również, wraz ze wspominanym o. Bugninim, autorem historyczno-krytycznych oraz duszpasterskich artykułów na temat Wielkiego Tygodnia [5], które w końcu okazały się być „listami przewozowymi”, jeśli można się tak wyrazić, zmian, które nadeszły później.
Komisja pracowała w trybie tajnym oraz pod presją ze strony środkowoeuropejskich Episkopatów [6], jednak nie jest jasnym czy ich nacisk miał na celu wstrzymanie bądź też wsparcie Komisji. Stopień poufności był tak wielki, że nieoczekiwana i nagła publikacja Ordo Sabbati Sancti instaurati [„O odnowionym obrzędzie Wielkiej Soboty”] z 1 marca 1951 r. „była niespodzianką dla najwyżej postawionych osób w Kongregacji Obrzędów” [7], jak stwierdził członek Komisji Annibale Bugnini. Tenże o. Bugnini informuje nas także o niezwykłym sposobie, w którym rezultaty pracy Komisji nt. Wielkiego Tygodnia były przekazywane Papieżowi: „był informowany tak przez kard. Montiniego jak i co tydzień przez o. Bea, spowiednika Piusa XII. Dzięki temu można było osiągnąć ważkie wyniki nawet w okresie, gdy choroba Papieża powstrzymywała kogokolwiek innego od zbliżania się do niego” [8]. Papież cierpiał z powodu poważnej choroby żołądka, która wymagała długiej rekonwalescencji; tak więc nie był to kardynał Prefekt Obrzędów, odpowiedzialny za Komisję, który informowałby go, lecz kard. Montini oraz przyszły kardynał Bea, który miał odegrać wielką rolę w mających nadejść reformach.
Prace komisji zostały przedłużone aż do 1955 r., kiedy to, 16 listopada opublikowano dekret Maxima redemptionis nostrae misteria [„Największe Tajemnice naszego Odkupienia”], który miał wejść w życie podczas Wielkanocy następnego roku. Biskupi przyjęli te nowości na różne sposoby i za fasadą triumfalizmu nie szczędzili narzekań z powodu innowacji, co doprowadziło do zapoczątkowania sporej liczby próśb o zezwolenie zachowania tradycyjnych obrzędów [9]. Lecz w tym czasie maszyneria reformy liturgicznej była już puszczona w ruch i zatrzymanie jej okazało się być niemożliwym oraz niedopuszczalnym, co miały pokazać przyszłe wypadki.
Pomimo życzenia, aby liturgiści winni być, jak do tej pory, jednomyślni – potęgowanego przez pewną monolityczną postawę, która w latach 50-tych miała pokazywać jedność zamierzeń – podniosły się wiarygodne głosy protestu, jednakże osoby te zostały szybko zmuszone do milczenia pomimo ich kompetencji. Miało to miejsce nie tylko w przypadku pewnych Episkopatów, lecz również pewnych liturgistów, takich jak Leon Gromier, który będąc znanym z powodu swojego dobrze udokumentowanego komentarza na temat Caeremoniale Episcoporum [10] był również doradcą Kongregacji Obrzędów oraz członkiem Papieskiej Akademii Liturgii. W lipcu 1960 r., w Paryżu, podczas prowadzonej konferencji, wyraził swoje zdanie [na temat całości tego wszystkiego] w ożywiony, lecz dobrze uzasadniony sposób [11]. Papież Jan XXIII osobiście, w 1959 r., podczas celebracji Wielkiego Piątku w Santa Croce w Gerusalemme odprawiał [obrzędy Wielkiego Tygodnia] według tradycyjnych zwyczajów, dając w ten sposób dowód na to, że nie zgadza się z niedawno wprowadzonymi innowacjami i że dostrzega ich eksperymentalną naturę.
Pewne reformy wprowadzone eksperymentalnie w 1955 r. i 1956 r. zostały dokonane w sposób niedbały, co doprowadziło do ich łatwego poprawienia w reformie 1969 r. Lecz ten temat wymaga osobnego omówienia.
Ażeby naszkicować ważność reformy Wielkiego Tygodnia, tak liturgiczną oraz teologiczną, należy wspomnieć o komentarzu dostarczonym przez dwóch największych protagonistów tego przedsięwzięcia, tak że można będzie skoncentrować się na intencjach tych, którzy pracowali nad tym projektem. O. Carlo Braga, prawa ręka Annibale Bugniniego, który przez lata był u steru autorytatywnego przeglądu Ephemerides Liturgicae, określał reformę Wielkiej Soboty w śmiały sposób, nazywając ją „czołem taranu, który kruszy fortecę niewzruszonej dotąd liturgii” [13]. Przyszły kardynał Ferdinando Antonelli określił ją w 1956 r. jako „najważniejszy akt w dziejach liturgii od czasów św. Piusa V aż do dziś” [14].
SZCZEGÓŁOWE BADANIE INNOWACJI
Docieramy w tym punkcie do szczegółowej analizy [reform], która ukaże kilka najbardziej widocznych zmian wprowadzonych przez Ordo Hebdomadae Sanctae Instauratus [„Odnowiony porządek Wielkiego Tygodnia”] w latach 1955-1956 i która wyjaśni, dlaczego ta reforma stała się „czołem taranu” w sercu liturgii rzymskiej oraz „najważniejszym aktem od czasów Piusa V do teraz”.
Dla każdej z innowacji zamieszczony jest również komentarz, który opiera się tak bardzo jak to tylko możliwe na tym, co faktyczni autorzy tekstów potem stwierdzili; umieszczony jest również szkic praktyk tradycyjnych w danym punkcie.
---
[1] Kongregacja ds. Obrzędów, dekret „Dominicae Resurrectionis”, 09.02.1951: AAS 43, 1951, ss. 128nn..; Dekret „Maxima redemptionis nostrae mysteria”, 16.11.1955 AAS 47, 1955, ss. 838nn.
[2] N. Giampietro, „A cinquant’anni dalla riforma liturgica della Settimana Santa”, w: Ephemerides liturgicae, anno C, 2006, n. 3, s. 295.
[3] A. Bugnini, The Liturgical Reform (1948-1975), Rzym, 1983, ss. 17nn.
[4] C. Braga, „Maxima Redemptionis Nostrae Mysteria: 50 anni dopo (1955-2005)”, w: Ecclesia Orans, n. 23 (2006), s. 11; autor jasno potwierdza, że obserwował reformy z pierwszej ręki i aktywnie uczestniczył w pracach
[5] A. Bugnini, C. Braga, “Ordo Hebdomadae Sanctae instauratus” (Bibliotheca Ephemerides Liturgicae, sectio historica 25), Rzym 1956, dla historyczno-krytycznego komentarza zob.: Sacra Congregatio Rituum, section Historica, n. 90, De instauratione liturgica maioris hebdomadae. Positio: Typis Pol. Vaticanis, 1955. Dla opublikowanych pracy Annibale Bugniniego, które miały przygotować do reform, zob.: A. Bugnini: „De solemni Vigilia Paschali instauranda. Commentarium ad decretum 9 febr. 1951”, w: Ephemerides Liturgicae 65 (1951) suppl. ad fasc. I (opublikowane również w kolekcji Bibliotheca Ephemerides Liturgicae, sectio historica 24); “Il primo esperimento della Veglia Pasquale restaurata”, w: Ephemerides Liturgicae 66 (1952).
[6] N. Giampietro, wyżej cyt., p. 300.
[7] A. Bugnini, „The Liturgical Reform”, p. 19
[8] jw.
[9] N. Giampietro, wyżej cyt. pp. 320-327; pozwolono jednak zachować tradycyjny obrzęd w Ziemi Świętej do roku 2000.
[10] L. Gromier, „Commentaire du Caeremoniale Episcoporum”, Paris 1959.
[11] L. Gromier, Semaine Sainte Restaurée, w Opus Dei, 1962 n. 2, pp. 76-90. Oryginał francuski dostępny na http://civitas.dei.pagesperso-orange.fr/gromier_fr.htm, zaś tłumaczenie angielskie na http://civitas.dei.pagesperso-orange.fr/gromier.htm
[12] Zob. dołączone fotografie i potwierdzene dane przez Mgr Bartolucciego, który otrzymał polecenie od Mgr Dantego, by używać tradycyjnych obrzędów; P. Cipriani, S. Carusi, edd., „Intervista a Mons. Domenico Bartolucci, su Disputationes Theologicae” (http://disputationes-theologicae.blogspot.com/2009/08/mons-bartolucci-interviene-sulla.html i przetłumaczone przez Rorate Caeli na język angielski: http://rorate-caeli.blogspot.com/2009/08/bombshell-of-interview-mons-domenico.html)
[13] C. Braga, wyżej cyt., p. 33.
[14] F. Antonelli, „La riforma liturgica della Settimana Santa: importanza attualità prospettive” w La Restaurazione liturgica nell’opera di Pio XII. Atti del primo Congresso Internazionale di Liturgia Pastorale, Assisi- Roma, 12-22.09.1956, Genova 1957, pp. 179-197, cytowane w: C. Braga, cyt. wyż, p. 34.
W ciągu ostatnich lat publikacje licznych studiów zajmujących się historią liturgicznej i teologicznej debaty lat 50-tych rzuciły nowe światło na formację oraz intencje (które nie zawsze były otwarcie deklarowane w tym czasie) tych, którzy byli faktycznymi autorami pewnych tekstów.
Co się tyczy reformy Wielkiego Tygodnia w latach 1955 oraz 1956, jest pożądanym rozważenie deklaracji, (w końcu upublicznionych) znanego lazarysty Annibale Bugniniego, jego bliskiego współpracownika, późniejszego sekretarza Consilium ad reformandam liturgiam o. Carlo Bragi oraz przyszłego kardynała Ferdinando Antonelliego, aby stwierdzić czy ich praca w dziedzinie reformy liturgicznej ma związek z szerszym teologicznym zamierzeniem oraz aby przeanalizować słuszność kryteriów stosowanych wówczas oraz późniejszych reformach. Rozważymy notatki oraz sprawozdania z dyskusji komisji przygotowawczej, zachowane głównie w archiwach Kongregacji Obrzędów oraz opublikowane ostatnio w monumentalnej pracy historyka liturgii Msgr. Nicoli Giampietro, które dokumentują przebieg debaty.
W październiku 1949 r. w Kongregacji Obrzędów utworzono komisję liturgiczną, która za swój przedmiot pracy miała ryt rzymski. Celem było zbadanie, czy ewentualne reformy są potrzebne; niestety, spokój potrzebny do takiej pracy nie był możliwy z powodu ciągłych próśb Episkopatów francuskiego oraz niemieckiego żądających natychmiastowych zmian z wielkim i nierozważnym pośpiechem. Kongregacja Obrzędów oraz Komisja uważały się za zobowiązane do zbadania kwestii horarium Wielkiego Tygodnia w celu zapobieżenia potencjalnemu powstaniu „autonomicznych celebracji”, w szczególności podczas Wigilii Wielkiej Soboty. W tym kontekście, koniecznym było przyjęcie ad experimentum dokumentu, który pozwalał na wieczorną celebrację obrzędów Wielkiej Sobory tzn. Ordo Sabbati Sancti [Porządek Wielkiej Soboty] z dnia 9 stycznia 1951 r. [2]. W latach 1948-1949 została utworzona Komisja pod przewodnictwem kard. Prefekta Clemente Micary, zastąpionego w 1953 r. przez kard. Gaetano Cicognaniego; obecni byli również Msgr. Alfonso Carinci, ojcowie Joseph Loew, Alfonso Albareda, Agostino Bea oraz Annibale Bugnini. W 1951 r. dołączył Msgr. Enrico Dante; w 1960 r. kard. Pietro Frutaz, o. Luigi Rovigatti, Msgr. Cesario d’Amato i wreszcie o. Carlo Braga [3]. Ostatni z nich był przez długi czas bliskim współpracownikiem Annibale Bugniniego; w 1955 r. oraz 1956 r. uczestniczył on w pracach Komisji nie będąc jednak członkiem [4] i był również, wraz ze wspominanym o. Bugninim, autorem historyczno-krytycznych oraz duszpasterskich artykułów na temat Wielkiego Tygodnia [5], które w końcu okazały się być „listami przewozowymi”, jeśli można się tak wyrazić, zmian, które nadeszły później.
Komisja pracowała w trybie tajnym oraz pod presją ze strony środkowoeuropejskich Episkopatów [6], jednak nie jest jasnym czy ich nacisk miał na celu wstrzymanie bądź też wsparcie Komisji. Stopień poufności był tak wielki, że nieoczekiwana i nagła publikacja Ordo Sabbati Sancti instaurati [„O odnowionym obrzędzie Wielkiej Soboty”] z 1 marca 1951 r. „była niespodzianką dla najwyżej postawionych osób w Kongregacji Obrzędów” [7], jak stwierdził członek Komisji Annibale Bugnini. Tenże o. Bugnini informuje nas także o niezwykłym sposobie, w którym rezultaty pracy Komisji nt. Wielkiego Tygodnia były przekazywane Papieżowi: „był informowany tak przez kard. Montiniego jak i co tydzień przez o. Bea, spowiednika Piusa XII. Dzięki temu można było osiągnąć ważkie wyniki nawet w okresie, gdy choroba Papieża powstrzymywała kogokolwiek innego od zbliżania się do niego” [8]. Papież cierpiał z powodu poważnej choroby żołądka, która wymagała długiej rekonwalescencji; tak więc nie był to kardynał Prefekt Obrzędów, odpowiedzialny za Komisję, który informowałby go, lecz kard. Montini oraz przyszły kardynał Bea, który miał odegrać wielką rolę w mających nadejść reformach.
Prace komisji zostały przedłużone aż do 1955 r., kiedy to, 16 listopada opublikowano dekret Maxima redemptionis nostrae misteria [„Największe Tajemnice naszego Odkupienia”], który miał wejść w życie podczas Wielkanocy następnego roku. Biskupi przyjęli te nowości na różne sposoby i za fasadą triumfalizmu nie szczędzili narzekań z powodu innowacji, co doprowadziło do zapoczątkowania sporej liczby próśb o zezwolenie zachowania tradycyjnych obrzędów [9]. Lecz w tym czasie maszyneria reformy liturgicznej była już puszczona w ruch i zatrzymanie jej okazało się być niemożliwym oraz niedopuszczalnym, co miały pokazać przyszłe wypadki.
Pomimo życzenia, aby liturgiści winni być, jak do tej pory, jednomyślni – potęgowanego przez pewną monolityczną postawę, która w latach 50-tych miała pokazywać jedność zamierzeń – podniosły się wiarygodne głosy protestu, jednakże osoby te zostały szybko zmuszone do milczenia pomimo ich kompetencji. Miało to miejsce nie tylko w przypadku pewnych Episkopatów, lecz również pewnych liturgistów, takich jak Leon Gromier, który będąc znanym z powodu swojego dobrze udokumentowanego komentarza na temat Caeremoniale Episcoporum [10] był również doradcą Kongregacji Obrzędów oraz członkiem Papieskiej Akademii Liturgii. W lipcu 1960 r., w Paryżu, podczas prowadzonej konferencji, wyraził swoje zdanie [na temat całości tego wszystkiego] w ożywiony, lecz dobrze uzasadniony sposób [11]. Papież Jan XXIII osobiście, w 1959 r., podczas celebracji Wielkiego Piątku w Santa Croce w Gerusalemme odprawiał [obrzędy Wielkiego Tygodnia] według tradycyjnych zwyczajów, dając w ten sposób dowód na to, że nie zgadza się z niedawno wprowadzonymi innowacjami i że dostrzega ich eksperymentalną naturę.
Pewne reformy wprowadzone eksperymentalnie w 1955 r. i 1956 r. zostały dokonane w sposób niedbały, co doprowadziło do ich łatwego poprawienia w reformie 1969 r. Lecz ten temat wymaga osobnego omówienia.
Ażeby naszkicować ważność reformy Wielkiego Tygodnia, tak liturgiczną oraz teologiczną, należy wspomnieć o komentarzu dostarczonym przez dwóch największych protagonistów tego przedsięwzięcia, tak że można będzie skoncentrować się na intencjach tych, którzy pracowali nad tym projektem. O. Carlo Braga, prawa ręka Annibale Bugniniego, który przez lata był u steru autorytatywnego przeglądu Ephemerides Liturgicae, określał reformę Wielkiej Soboty w śmiały sposób, nazywając ją „czołem taranu, który kruszy fortecę niewzruszonej dotąd liturgii” [13]. Przyszły kardynał Ferdinando Antonelli określił ją w 1956 r. jako „najważniejszy akt w dziejach liturgii od czasów św. Piusa V aż do dziś” [14].
SZCZEGÓŁOWE BADANIE INNOWACJI
Docieramy w tym punkcie do szczegółowej analizy [reform], która ukaże kilka najbardziej widocznych zmian wprowadzonych przez Ordo Hebdomadae Sanctae Instauratus [„Odnowiony porządek Wielkiego Tygodnia”] w latach 1955-1956 i która wyjaśni, dlaczego ta reforma stała się „czołem taranu” w sercu liturgii rzymskiej oraz „najważniejszym aktem od czasów Piusa V do teraz”.
Dla każdej z innowacji zamieszczony jest również komentarz, który opiera się tak bardzo jak to tylko możliwe na tym, co faktyczni autorzy tekstów potem stwierdzili; umieszczony jest również szkic praktyk tradycyjnych w danym punkcie.
---
[1] Kongregacja ds. Obrzędów, dekret „Dominicae Resurrectionis”, 09.02.1951: AAS 43, 1951, ss. 128nn..; Dekret „Maxima redemptionis nostrae mysteria”, 16.11.1955 AAS 47, 1955, ss. 838nn.
[2] N. Giampietro, „A cinquant’anni dalla riforma liturgica della Settimana Santa”, w: Ephemerides liturgicae, anno C, 2006, n. 3, s. 295.
[3] A. Bugnini, The Liturgical Reform (1948-1975), Rzym, 1983, ss. 17nn.
[4] C. Braga, „Maxima Redemptionis Nostrae Mysteria: 50 anni dopo (1955-2005)”, w: Ecclesia Orans, n. 23 (2006), s. 11; autor jasno potwierdza, że obserwował reformy z pierwszej ręki i aktywnie uczestniczył w pracach
[5] A. Bugnini, C. Braga, “Ordo Hebdomadae Sanctae instauratus” (Bibliotheca Ephemerides Liturgicae, sectio historica 25), Rzym 1956, dla historyczno-krytycznego komentarza zob.: Sacra Congregatio Rituum, section Historica, n. 90, De instauratione liturgica maioris hebdomadae. Positio: Typis Pol. Vaticanis, 1955. Dla opublikowanych pracy Annibale Bugniniego, które miały przygotować do reform, zob.: A. Bugnini: „De solemni Vigilia Paschali instauranda. Commentarium ad decretum 9 febr. 1951”, w: Ephemerides Liturgicae 65 (1951) suppl. ad fasc. I (opublikowane również w kolekcji Bibliotheca Ephemerides Liturgicae, sectio historica 24); “Il primo esperimento della Veglia Pasquale restaurata”, w: Ephemerides Liturgicae 66 (1952).
[6] N. Giampietro, wyżej cyt., p. 300.
[7] A. Bugnini, „The Liturgical Reform”, p. 19
[8] jw.
[9] N. Giampietro, wyżej cyt. pp. 320-327; pozwolono jednak zachować tradycyjny obrzęd w Ziemi Świętej do roku 2000.
[10] L. Gromier, „Commentaire du Caeremoniale Episcoporum”, Paris 1959.
[11] L. Gromier, Semaine Sainte Restaurée, w Opus Dei, 1962 n. 2, pp. 76-90. Oryginał francuski dostępny na http://civitas.dei.pagesperso-orange.fr/gromier_fr.htm, zaś tłumaczenie angielskie na http://civitas.dei.pagesperso-orange.fr/gromier.htm
[12] Zob. dołączone fotografie i potwierdzene dane przez Mgr Bartolucciego, który otrzymał polecenie od Mgr Dantego, by używać tradycyjnych obrzędów; P. Cipriani, S. Carusi, edd., „Intervista a Mons. Domenico Bartolucci, su Disputationes Theologicae” (http://disputationes-theologicae.blogspot.com/2009/08/mons-bartolucci-interviene-sulla.html i przetłumaczone przez Rorate Caeli na język angielski: http://rorate-caeli.blogspot.com/2009/08/bombshell-of-interview-mons-domenico.html)
[13] C. Braga, wyżej cyt., p. 33.
[14] F. Antonelli, „La riforma liturgica della Settimana Santa: importanza attualità prospettive” w La Restaurazione liturgica nell’opera di Pio XII. Atti del primo Congresso Internazionale di Liturgia Pastorale, Assisi- Roma, 12-22.09.1956, Genova 1957, pp. 179-197, cytowane w: C. Braga, cyt. wyż, p. 34.
