Prefekt Kongregacji ds. Kultu Bożego, Cañizares, omawia zakres odnowy, której oczekuje Papież: „W liturgii należy przeznaczyć więcej miejsca na adorację oraz odpowiednią muzykę”. „Reforma Watykanu II została wprowadzona zbyt pospiesznie”.
Liturgia katolicka przeżywa „pewnego rodzaju kryzys” i dlatego Benedykt XVI pragnie tchnąć życie w nowy ruch liturgiczny, który ma przywrócić Mszy św. więcej sacrum i więcej ciszy, mocniej podkreślić wagę piękna śpiewu, muzyki oraz sztuki sakralnej. 65-letni kardynał Antonio Cañizares Llovera, prefekt Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, który jeszcze jako biskup diecezjalny w Hiszpanii był nazywany „małym Ratzingerem”, jest osobą, której papież powierzył powyższe zadanie. W wywiadzie udzielnym gazecie „Il Giornale” „minister ds. liturgii” Benedykta XVI przedstawia i wyjaśnia intencje i zamiary jego kongregacji.
Jeszcze nie będąc papieżem, Joseph Ratzinger wyrażał dezaprobatę wobec zbytniego pośpiechu przy wprowadzaniu posoborowej reformy liturgicznej. Jaka jest opinia Eminencji w tej sprawie?
– Reforma liturgiczna została przeprowadzona z wielkim pośpiechem. Wynikało to z najlepszych intencji oraz chęci wprowadzenia w życie postanowień Vaticanum II, jednak te działania były prowadzone zbyt pochopnie. Nie zostawiono wystarczająco dużo czasu ani miejsca na ugruntowanie oraz duchowe zrozumienie przesłania soboru, natomiast raptownie zmieniono sposób celebracji. Dobrze pamiętam rozpowszechnione wtedy nastroje: pragnienie zmiany, pragnienie stworzenia czegoś nowego. Pozostawioną nam w spadku tradycję postrzegano jako przeszkodę. Reforma liturgiczna była pojmowana jako twór ludzki, wielu myślało, że Kościół powstał dzięki ludziom, a nie Bogu. Odnowę liturgii postrzegano jako proces badawczy w laboratorium, jako owoc wyobraźni i kreatywności, a „kreatywność” była w tamtych czasach słowem magicznym.
Będąc jeszcze kardynałem, Ratzinger wyrażał nadzieję na „reformę reformy” liturgicznej – określenia tego dziś nie używa się nawet w Watykanie. Jednak wydaje się oczywiste, że Benedykt XVI pragnie tej reformy. Czy może to Eminencja krótko skomentować?
– Nie wiem czy można, czy należy, mówić o „reformie reformy”. Sprawą, która wydaje się absolutnie niezbędna i pilna, jest – zgodnie z wolą papieża – zainicjowanie nowego, wyraźnego i żywotnego ruchu liturgicznego w całym Kościele. Ponieważ, jak to wyjaśnia Benedykt XVI w pierwszym tomie swoich „Dzieł zebranych” („Opera omnia”), poprzez liturgię decyduje się o losie wiary oraz Kościoła. Chrystus jest obecny w Kościele poprzez sakramenty. Liturgia jest skierowana na Boga, a nie na nas. Liturgia nie jest działaniem człowieka, ale działaniem Boga.
Benedykt XVI woli raczej sam dawać przykład niż narzucać swoje decyzje. W jaki sposób trzeba odczytywać wprowadzane przez niego zmiany w celebracjach papieskich?
– Przede wszystkim nie należy żywić żadnych wątpliwości co do pozytywów posoborowej reformy liturgicznej, która wniosła wiele dobrego w życie Kościoła, jak chociażby bardziej świadome i aktywne uczestnictwo wiernych czy mocniej zaznaczona obecność Pisma świętego. Ale oprócz tych i innych dobrodziejstw nie brakło również cieni, które pojawiły się w latach następujących po Vaticanum II. Liturgia, i jest to faktem, została „zraniona” przez arbitrażowe decyzje o zmianach, spowodowane sekularyzacją, która niestety dotknęła również Kościół. W konsekwencji, w wielu celebracjach na głównym miejscu nie stawia się już Boga, ale człowieka wraz z jego dążeniem do bycia w centrum uwagi, z jego kreatywnością, a punkt ciężkości przesunął się na zgromadzenie wiernych. Reforma soborowa była zamierzona jako zerwanie, a nie jako harmonijny rozwój tradycji [liturgicznej]. Naszym obowiązkiem jest odnalezienie ducha liturgii i dlatego znaczące są tu gesty wprowadzane do liturgii przez papieża: kierunek odprawiania Mszy, krzyż w centrum ołtarza, komunia przyjmowana na klęcząco, śpiew gregoriański, miejsce na milczenie, piękno sztuki sakralnej. Równie konieczne i pilne jest wprowadzenie adoracji eucharystycznej – wobec prawdziwej obecności Pana nie można nie pozostawać w stanie adoracji.
Gdy mówi się o odzyskiwaniu znaczenia sacrum, niektórzy rozumieją przez to prosty powrót do przeszłości, wynikający z nostalgii. Jak Eminencja na to odpowie?
– Utrata sensu świętości, misterium, Boga, jest najpoważniejszą stratą dla prawdziwego humanizmu. Ten, kto sądzi, że przywrócenie, odzyskanie i wzmocnienie ducha liturgii oraz autentyczności celebracji polega na zwykłym powrocie do przeszłości, ignoruje prawdziwą rzeczywistość. Umieszczenie liturgii w centrum życia Kościoła nie jest spowodowane nostalgią, ale wręcz przeciwnie, jest gwarancją kontynuowania marszu w przyszłość.
Jak Eminencja ocenia stan liturgii katolickiej w świecie?
– Wobec ryzyka popadnięcia w rutynę, wobec istniejącego zamieszania, ubóstwa i banalności śpiewu oraz muzyki sakralnej można powiedzieć, że mamy do czynienia z pewnym kryzysem.
Z tego powodu pilnie potrzebny jest nowy ruch liturgiczny. Benedykt XVI, podając przykład św. Franciszka z Asyżu, wyjątkowo oddanego Najświętszemu Sakramentowi, wyjaśnia, że prawdziwym reformatorem jest ten, kto jest wierny wierze: nie podejmuje arbitralnych decyzji i nie rości sobie prawa do jakiegokolwiek rozporządzania rytem. Nie jest właścicielem, ale strażnikiem skarbu ustanowionego przez Pana i nam przekazanego. Papież zwraca się więc do naszej kongregacji z prośbą o dokonanie odnowy w duchu Vaticanum II, w harmonii z tradycją liturgiczną Kościoła, bez zapominania o prawie soborowym, które zaleca, aby zmiany wprowadzać wyłącznie w sytuacji, kiedy jest to podyktowane prawdziwą potrzebą Kościoła, oraz aby nowe formy harmonijnie wynikały z już istniejących.
Co Eminencja zamierza zrobić w tej sprawie jako prefekt Kongregacji?
– Powinniśmy postrzegać odnowę liturgiczną poprzez hermeneutykę ciągłości wskazaną przez Benedykta XVI jako sposób odczytywania Soboru. W tym celu należy porzucić tendencję do „zamrażania” aktualnego stanu reformy posoborowej, tendencję, która nie przyznaje prawa do harmonijnego rozwoju liturgii Kościoła. Podejmujemy działania mające na celu dogłębne kształcenie kapłanów, kleryków, osób konsekrowanych oraz świeckich, co pozwoli na pojmowanie prawdziwego znaczenia liturgii w Kościele.
Wymaga to odpowiedniego i szeroko zakrojonego nauczania, czujności oraz wiernego trzymania się przepisów liturgicznych oraz autentycznej edukacji, aby liturgię było można w pełni przeżywać. Zadaniu temu będzie towarzyszyć sprawdzenie oraz uaktualnienie tekstów wprowadzających (praenotanda) do różnego rodzaju ksiąg liturgicznych. Jesteśmy również świadomi faktu, że nadanie impetu wspomnianemu ruchowi nie będzie możliwe bez odnowy duszpasterstwa inicjacji chrześcijańskiej.
Perspektywa, w której należy widzieć również sztukę i muzykę…
– Nowy ruch liturgiczny będzie musiał przyczynić się do odkrycia piękna liturgii. Dlatego też stworzymy nowy departament w naszej Kongregacji, poświęcony sztuce i muzyce sakralnej w służbie liturgii. Umożliwi nam to sprawne określenie kryteriów oraz kierunków w sztuce, śpiewie i muzyce sakralnej. Myślimy również o w miarę szybkim określeniu kryteriów i kierunków w kaznodziejstwie.
Z kościołów znikają klęczniki, Msza pozostaje otwarta dla „kreatywności”, usuwane są najświętsze partie modlitwy eucharystycznej. W jaki sposób można odwrócić te tendencje?
– Nadzór ze strony Kościoła jest czymś zasadniczym i nie powinien być postrzegany jako czynność inkwizytorska lub represyjna, ale jako posługa. W każdym razie musimy wszystkich uświadomić o istnieniu wymogów, nie tylko praw przysługujących wiernym, ale również „praw Pana Boga”.
Istnieje również inne niebezpieczeństwo, a mianowicie przekonanie, że świętość liturgii zależy od bogactwa paramentów: postawa będąca owocem estetyzmu, która wydaje się ignorować istotę liturgii…
– Piękno jest niezbędne, ale należy go odróżnić od płytkiego, sztywnego i sterylnego estetyzmu, w który – z drugiej strony – czasami się popada. Istnieje ryzyko pojawienia się przekonania, że piękno i świętość liturgii zależą od bogactwa lub antyczności jej oprawy. Powoduje to konieczność prowadzenia odpowiedniego nauczania oraz katechezy opartej na Katechizmie Kościoła katolickiego. Pozwoli to uniknąć również zagrożenia płynącego z przeciwnego kierunku, czyli banalizacji [liturgii], poprzez prowadzenie zdecydowanych i energicznych działań w przypadku odwoływania się do zwyczajów, które miały sens w przeszłości, a które teraz taki sens utraciły i w żaden sposób nie są pomocne w pojmowaniu autentyczności celebracji.
Czy Eminencja może nam podać parę konkretnych przykładów, co może zostać zmienione w liturgii?
– Zamiast myśleć o zmianach, powinniśmy zaangażować się w ożywienie i promowanie nowego ruchu liturgicznego, zgodnie z nauczaniem Benedykta XVI, oraz w odnowienie sensu sacrum i misterium, stawiając Boga w centrum wszystkiego. Musimy dać impuls do adoracji eucharystycznej, do odnowienia i ulepszenia śpiewu liturgicznego, kultywowania milczenia, stworzenia miejsca na medytację. Dopiero później rozpoczną się zmiany…
Tłumaczenie z włoskiego: PAROLA VERDE
Redakcja NRL składa serdeczne podziękowania Instytutowi im. A. J. Nowowiejskiego "Antonianum" za udostępnienie tłumaczenia wywiadu.
