INSTRUKCJA ŚWIĘTEJ KONGREGACJI OBRZĘDÓW
O MUZYCE SAKRALNEJ I LITURGII
WEDŁUG WSKAZAŃ ENCYKLIK PAPIEŻA PIUSA XII
"MUSICAE SACRAE DISCIPLINA" ORAZ "MEDIATOR DEI"
(Acta Apostolicae Sedis XXV (1958), pag. 601—663).
O MUZYCE SAKRALNEJ I LITURGII
WEDŁUG WSKAZAŃ ENCYKLIK PAPIEŻA PIUSA XII
"MUSICAE SACRAE DISCIPLINA" ORAZ "MEDIATOR DEI"
(Acta Apostolicae Sedis XXV (1958), pag. 601—663).
(Wyciąg)
ROZDZIAŁ III.
ZASADY SZCZEGÓŁOWE
1. Najważniejsze czynności liturgiczne, w których używa się muzyki sakralnej
A) MSZA
a) Pewne ogólne zasady dotyczące udziału wiernych.
22. Msza z natury swojej wymaga, by wszyscy obecni, we właściwy sobie sposób w niej uczestniczyli.
a) Uczestnictwo to winno być przede wszystkim wewnętrzne. Dokonuje się ono przez pobożną uwagę umysłu i uczucia serca, przez które wierni "mają się łączyć jak najściślej z Najwyższym Kapłanem... i z Nim i przez Niego składać Ofiarę i razem z Nim siebie ofiarowywać" [Encyklika Mediator Dei, z dnia 20 listopada 1947: AAS 39 (1947) 552.]
b) Uczestnictwo obecnych stanie się pełniejsze wtedy, gdy do uwagi wewnętrznej dołączy się także udział zewnętrzny, wyrażający się w czynnościach zewnętrznych, mianowicie w postawie ciała (klękanie, stanie, siadanie), czynnościach obrzędowych, przede wszystkim zaś w odpowiedziach, modlitwie i śpiewie. Pochwalając takie uczestnictwo, Papież Pius XII w encyklice o liturgii Mediator Dei, tak się ogólnie wyraża: "Należy pochwalić dążących do tego, aby liturgia stała się także na zewnątrz czynnością świętą, w której rzeczywiście uczestniczą wszyscy obecni. Można to uskutecznić w rozmaity sposób: albo cały lud odpowiada na modlitwy kapłana według przepisów rubryk i z zachowaniem należytego porządku, albo śpiewa pieśni dostosowane do różnych części Ofiary, albo czyni jedno i drugie, lub wreszcie przy Mszy uroczystej odpowiada na modlitwy kapłana Chrystusowego i wspólnie uczestniczy w śpiewie liturgicznym" [AAS 39 (1947) 560.]. Dokumenty papieskie mają na uwadze to harmonijne uczestnictwo, gdy omawiają "uczestnictwo czynne" [Encyklika Mediator Dei: AAS 39 (1947) 530—537.] Szczególny jego wzór dają celebrans i asystujący mu, gdy służą ołtarzowi z należną pobożnością wewnętrzną i z dokładnym zachowaniem rubryk i ceremoniału.
c) Czynne uczestnictwo w stopniu doskonałym osiąga się wtedy, gdy dołącza się uczestnictwo sakramentalne, mianowicie gdy "obecni wierni komunikują nie tylko przez duchowe pragnienie, lecz także przez sakramentalne przyjęcie Eucharystii, aby otrzymać obfitsze owoce Najświętszej Ofiary" [Sob. Tryd. S. 22, r. 6. Por. także Encyklikę Mediator Dei (AAS 39 (1947) 565): "Jest rzeczą bardzo stosowną aby - jak to zresztą liturgia nakazuje - lud przystępował do Komunii świętej po przyjęciu boskiego pokarmu z ołtarza przez kapłana".].
d) Ponieważ zaś bez dostatecznego pouczenia wiernych nie można uzyskać ich świadomego i czynnego uczestnictwa, warto przypomnieć mądre prawo ustanowione przez Ojców Soboru Trydenckiego, które głosi: "Święty Sobór nakazuje pasterzom i wszystkim, na których spoczywa troska o dusze, by często, zwłaszcza w niedziele i święta, w czasie odprawiania Mszy św. (to jest w homilii po Ewangelii, czyli wtedy, "gdy ludowi chrześcijańskiemu przekazuje się naukę katechizmową"), sami lub przez innych wyjaśniali cokolwiek z tekstów mszalnych, między innymi zaś, by objaśniali którąś z tajemnic tej Najświętszej Ofiary" [Sob. Tryd. S. 22, r. 8; Encyklika Musicae sacrae disciplina: AAS 48 (1956) 17.]
23. Rozmaitymi sposobami czynnego uczestniczenia wiernych w ofierze Mszy świętej należy tak kierować, aby oddalić niebezpieczeństwo jakiegokolwiek nadużycia i aby osiągnąć główny cel tego uczestniczenia, mianowicie pełniejszą cześć Boga i zbudowanie wiernych.
b) Uczestnictwo wiernych w Mszach śpiewanych.
24. Wyższą formą odprawiania Najświętszej Ofiary jest Msza uroczysta, w której połączona okazałość ceremonii, asysty i muzyki sakralnej uzmysławia wspaniałość Bożych tajemnic i prowadzi dusze obecnych do pobożnej kontemplacji tych tajemnic. Starać się więc należy, by wierni należycie doceniali ten sposób odprawiania, odpowiednio w nim uczestnicząc, jak to niżej będzie wskazane.
25. Czynny udział wiernych we Mszy św. uroczystej może się odbywać trójstopniowo:
a) Pierwszy stopień mamy wówczas, gdy wszyscy wierni śpiewają odpowiedzi liturgiczne: Amen; Et cum spiritu. tuo; Gloria tibi, Domine; Habemus ad Dominum.; Dignum et iustum est; Sed libera nos a malo; .Deo gratias; Należy dołożyć wszelkich starań, by wszyscy wierni na całym świecie umieli śpiewać powyższe odpowiedzi liturgiczne.
b) Drugi stopień mamy wtedy, gdy wszyscy wierni śpiewają także części z Ordinarium Missae, mianowicie: Kyrie eleison; Gloria in excelsis Deo; Credo; Sanctus - Benedictus; Agnus Dei. Trzeba się starać, by wierni umieli śpiewać te stałe części; zwłaszcza według prostszych melodii gregoriańskich. Jeśli nie można śpiewać wszystkich części, wszyscy wierni mogą śpiewać łatwiejsze z nich, jak Kyrie eleison; Sanctus - Benedictus; Agnus Dei; a Gloria in excelsis Deo oraz Credo niech śpiewa zespół śpiewaków (schola cantorum).
Należy zatroszczyć się również, by wierni na całym świecie nauczyli się następujących, łatwiejszych melodii gregoriańskich Kyrie eleison; Sanctus - Benedictus i Agnus Dei ze Mszy XVI Graduału Rzymskiego. Gloria in excelsis Deo, wraz z Ite, missa est - Deo gratias ze Mszy XV, Credo zaś I lub III. Na tej drodze można uzyskać to, co jest tak bardzo pożądane, mianowicie, by wierni na całym świecie mogli okazywać wspólną wiarę przez czynne uczestnictwo w Ofierze Mszy św. i przez wspólny, radosny śpiew [Encyklika Musicae sacrae disciplina: AAS 48 (1956) 16. *Komentując ten punkt Instrukcji O. Antonelli OFM referent gen. S. K. O. pisze: "Powiedzą niektórzy, że jest to utopia. Przykre jest, że można tak myśleć. Gdy uświadomimy sobie, że śpiew liturgiczny wiernych w formie bardzo prostej stanowił element o pierwszorzędnym znaczeniu we wszystkich zgromadzeniach liturgicznych począwszy od epoki apostolskiej, gdy uprzytomnimy sobie, że wspólny śpiew liturgiczny budzi w każdym wiernym najgłębsze uczucia religijne i zapewnia udział we wspólnej modlitwie ku chwale Boga, musimy ubolewać nad tym, że w tak wielkiej części świata katolickiego, nawet w dni świąteczne Msza jest tylko czytana, albo jeżeli jest śpiewana, to śpiewy są wykonywane z wielką okazałością przez chór, podczas gdy wierni zmuszeni są do milczenia". Jeszcze przed wydaniem Instrukcji zaznaczył się w Kościele zwrot ku najprostszym melodiom Graduału, które są najbliższe pierwotnym tradycjom śpiewu kościelnego. Bogate melodyjnie Msze późniejsze są często tworami szkół śpiewaczych i mają na oku raczej zespoły śpiewaków niż wiernych. Właśnie te bogate melodyjnie utwory gregoriańskie były pierwszym krokiem do pozbawienia wiernych czynnego udziału w liturgii. Krokiem następnym były Msze polifoniczne, które w ogóle zlikwidowały udział wiernych w śpiewie liturgicznym. Droga do odrodzenia prowadzi przez wprowadzenie najprostszych melodii gregoriańskich, które naprawdę mogłyby być śpiewane przez wszystkich.].
c) Trzeci stopień osiąga się wreszcie, gdy wszyscy uczestnicy tak są wyćwiczeni w śpiewie gregoriańskim, że mogą śpiewać także części zmienne Mszy św. Należy kłaść nacisk na to, by pełne uczestnictwo w śpiewie praktykowano zwłaszcza w społecznościach zakonnych i seminariach.
26. Należy też wysoko cenić Mszę Śpiewaną, która choć pozbawiona pełnej wspaniałości obrzędów zdobna jest pięknem śpiewu i muzyki sakralnej.
W niedzielę i święta Msza parafialna lub główna winna być śpiewana.
To, co powiedziano w poprzednim numerze o uczestnictwie wiernych we Mszy uroczystej, odnosi się także do Mszy śpiewanej.
27. W Mszach śpiewanych, należy mieć ponadto na uwadze:
a) Jeśli kapłan z asystującymi wchodzi dłuższą drogą do kościoła, po prześpiewaniu Antyfony na wejście, można śpiewać wiele innych wierszy tegoż psalmu. W tym wypadku po każdym wierszu, lub co dwa wiersze można powtarzać antyfonę i kiedy celebrans dojdzie do ołtarza, przerwawszy, jeśli potrzeba, psalm, śpiewa się Gloria Patri i powtarza antyfonę po raz ostatni.
b) Po Antyfonie na Ofiarowanie można śpiewać dawne gregoriańskie melodie tych wersetów, które kiedyś po niej śpiewano.
Jeśli zaś antyfona na Ofiarowanie wyjęta jest z jakiegoś psalmu, można śpiewać i inne wiersze tegoż psalmu. W tym wypadku po każdym wierszu lub co dwa wiersze psalmu można powtarzać antyfonę, a po skończeniu Ofiarowania, kończy się psalm doksologią Gloria Patri i powtarza się antyfonę. Jeśli natomiast antyfona nie jest wyjęta z psalmu, można wybrać psalm odpowiadający uroczystości. Po zakończeniu antyfony na Ofiarowanie można również zaśpiewać jakiś krótki utwór łaciński, który jednak ma odpowiadać tej części Mszy. Nie należy go przeciągać poza Sekretę.
c) Antyfonę na Komunię zasadniczo winno się śpiewać wtedy, .gdy celebrans spożywa Najśw. Sakrament. Jeśli zaś udziela się Komunii św. wiernym, zaczyna się śpiewać antyfonę, gdy kapłan udziela Komunii św. Jeśli antyfona na Komunię jest wzięta z jakiegoś psalmu, wolno śpiewać inne wiersze tego psalmu. W tym wypadku po każdym wierszu lub co dwa wiersze można powtarzać antyfonę, a po zakończeniu Komunii św., kończy się psalm doksologią Gloria Patri i powtarza antyfonę. Jeśli natomiast antyfona nie jest wyjęta z psalmu, można wybrać psalm odpowiadający uroczystości i czynności liturgicznej.
Po zakończeniu antyfony na Komunię, zwłaszcza jeśli Komunia wiernych się przeciąga, można także śpiewać utwór łaciński, odpowiadający świętej czynności.
Pozatem wierni, którzy mają przystąpić do Komunii świętej, mogą mówić razem z kapłanem trzy razy: Domine, non sum dignus.
d) Sanctus i Benedictus łączy się, jeśli się je śpiewa według melodii gregoriańskich; w przeciwnym wypadku Benedictus śpiewa się po Konsekracji.
e) W czasie Konsekracji winien umilknąć wszelki śpiew, a także gra na organach i innych instrumentach muzycznych, jeśli jest taki zwyczaj.
f) Po Konsekracji zaleca się święte milczenie aż do "Pater noster", chyba, że trzeba odśpiewać „Benedictus”.
g) Gdy celebrans błogosławi wiernych na końcu Mszy, organy winny zamilknąć; kapłan zaś winien tak wypowiadać słowa błogosławieństwa, by wszyscy wierni mogli je zrozumieć [*Jest rzeczą oczywistą, że celebrans powinien zaczekać z błogosławieństwem na ukończenie odpowiedzi "Deo gratias".].
c) Uczestnictwo wiernych w Mszach czytanych.
28. Usilnie należy się troszczyć, aby wierni byli obecni na czytanej Mszy św. „nie jako obcy i niemi widzowie" [Konstytucja Apostolska Divini cultus z dnia 20 grudnia 1928: AAS 21 (1929) 40], lecz praktykowali czynne uczestnictwo, którego domaga się tak wielka tajemnica i które przynosi obfite owoce.
29. Pierwszy sposób uczestniczenia wiernych we Mszy czytanej istnieje wtedy, gdy każdy uczestniczy na własną rękę, czy to wewnętrznie, śledząc pobożnie główne części Mszy, czy też zewnętrznie, według różnych przyjętych zwyczajów miejscowych.
Godnymi pochwały w tym względzie są zwłaszcza ci, którzy mając w ręku mszalik dostosowany do ich poziomu, modlą się razem z kapłanem tymi samymi słowami Kościoła. Nie wszyscy są w równej mierze zdolni, by móc należycie zrozumieć obrzędy i teksty liturgiczne; pozatem nie wszyscy mają jednakowe potrzeby duchowe, a nawet u tych samych jednostek nie pozostają one bez zmiany. Tacy mogą korzystać z innego sposobu uczestniczenia, bardziej stosownego, lub łatwiejszego, mianowicie: "rozważając tajemnice Jezusa Chrystusa, lub też spełniając inne pobożne ćwiczenia i odmawiając pobożne modlitwy, które istotą swoją odpowiadają świętym obrzędom, chociaż różnią się od nich formą" [Encyklika Mediator Dei: AAS 39 (1947) 560—561.]
Ponadto należy zaznaczyć, że jeżeli gdzieś istnieje zwyczaj grania na organach w czasie Mszy czytanej, podczas gdy wierni nie uczestniczą we Mszy ani przez wspólne modlitwy ani przez śpiew, należy odrzucić zwyczaj prawie nieprzerwanej gry na organach, harmonium lub innym instrumencie muzycznym. Instrumenty te mają milczeć:
a) Od przyjścia kapłana do ołtarza aż do Ofiarowania.
b) Od pierwszych wezwań przed Prefacją aż do Sanctus włącznie.
c) Jeżeli jest taki zwyczaj: od Konsekracji aż do Pater noster.
d) Od modlitwy Pańskiej aż do Agnus Dei włącznie; w czasie spowiedzi powszechnej przed Komunią wiernych; w czasie Postcommunio i błogosławieństwa pod koniec Mszy.
30. Drugi sposób uczestnictwa polega na tym, że wierni biorą udział w Ofierze Eucharystycznej modląc się i śpiewając wspólnie. Należy postarać się o to, aby modlitwy i śpiewy jak najbardziej odpowiadały poszczególnym częściom Mszy, z zachowaniem wszakże przepisu n. 14 c.
31. Wreszcie trzeci i to doskonalszy sposób osiąga się wtedy, gdy wierni liturgicznie odpowiadają celebransowi, prowadząc z nim jak gdyby dialog i wypowiadając głośno części, które do nich należą.[*Instrukcja unika nazwy "Msza dialogowana" ponieważ w tej formie Mszy wierni nie tylko odpowiadają celebransowi, lecz odmawiają niektóre teksty razem z nim.]
Można rozróżnić cztery stopnie tego doskonalszego uczestnictwa:
a) Pierwszy stopień, gdy wierni dają celebransowi łatwiejsze odpowiedzi liturgiczne, mianowicie: Amen; Et cum spiritu tuo; Deo gratias; Gloria tibi, Domine; Laus tibi, Christe; Habemus ad Dominum; Dignum et iustum est; Sed libera nos a malo;
b) Drugi stopień, gdy wierni ponadto mówią to, co według rubryk ma mówić ministrant, a jeśli w czasie Mszy udziela się Komunii św., odmawiają także spowiedź powszechną i trzy razy Domine non sum. dignus;
c) Trzeci stopień gdy wierni recytują razem z kapłanem części stałe Mszy, mianowicie: Gloria in excelsis Deo; Sanctus - Benedictus; Agnus Dei;
d) Wreszcie czwarty stopień, gdy wierni razem z celebransem odmawiają części zmienne Mszy: Introit, Graduał, Offertorium i Communio. Ten ostatni stopień może być godnie i właściwie stosowany tylko przez. grupy lepiej przygotowane.
32. Ponieważ Pater noster jest starożytną i stosowną modlitwą przed Komunią, we Mszach czytanych wierni mogą je recytować całe razem z. celebransem. Wszyscy również dodają Amen. Mają to czynić po łacinie. Wyklucza się jakiekolwiek recytowanie w języku narodowym.
33. Podczas Mszy czytanych wierni mogą śpiewać ludowe pieśni religijne z zachowaniem wszakże prawa nakazującego, by odpowiadały dokładnie poszczególnym częściom Mszy (por. n. 14 b).
34. To wszystko, co według rubryk należy mówić głośno, celebrans winien mówić głosem na tyle podniesionym, aby wszyscy wierni mogli dogodnie i bez trudu śledzić przebieg świętych czynności, zwłaszcza gdy kościół jest wielki i lud licznie zgromadzony.
Tekst pochodzi ze strony introibo.pl. Treść w nawiasach kwadratowych stanowią przypisy redaktora polskiego wydania.
ZASADY SZCZEGÓŁOWE
1. Najważniejsze czynności liturgiczne, w których używa się muzyki sakralnej
A) MSZA
a) Pewne ogólne zasady dotyczące udziału wiernych.
22. Msza z natury swojej wymaga, by wszyscy obecni, we właściwy sobie sposób w niej uczestniczyli.
a) Uczestnictwo to winno być przede wszystkim wewnętrzne. Dokonuje się ono przez pobożną uwagę umysłu i uczucia serca, przez które wierni "mają się łączyć jak najściślej z Najwyższym Kapłanem... i z Nim i przez Niego składać Ofiarę i razem z Nim siebie ofiarowywać" [Encyklika Mediator Dei, z dnia 20 listopada 1947: AAS 39 (1947) 552.]
b) Uczestnictwo obecnych stanie się pełniejsze wtedy, gdy do uwagi wewnętrznej dołączy się także udział zewnętrzny, wyrażający się w czynnościach zewnętrznych, mianowicie w postawie ciała (klękanie, stanie, siadanie), czynnościach obrzędowych, przede wszystkim zaś w odpowiedziach, modlitwie i śpiewie. Pochwalając takie uczestnictwo, Papież Pius XII w encyklice o liturgii Mediator Dei, tak się ogólnie wyraża: "Należy pochwalić dążących do tego, aby liturgia stała się także na zewnątrz czynnością świętą, w której rzeczywiście uczestniczą wszyscy obecni. Można to uskutecznić w rozmaity sposób: albo cały lud odpowiada na modlitwy kapłana według przepisów rubryk i z zachowaniem należytego porządku, albo śpiewa pieśni dostosowane do różnych części Ofiary, albo czyni jedno i drugie, lub wreszcie przy Mszy uroczystej odpowiada na modlitwy kapłana Chrystusowego i wspólnie uczestniczy w śpiewie liturgicznym" [AAS 39 (1947) 560.]. Dokumenty papieskie mają na uwadze to harmonijne uczestnictwo, gdy omawiają "uczestnictwo czynne" [Encyklika Mediator Dei: AAS 39 (1947) 530—537.] Szczególny jego wzór dają celebrans i asystujący mu, gdy służą ołtarzowi z należną pobożnością wewnętrzną i z dokładnym zachowaniem rubryk i ceremoniału.
c) Czynne uczestnictwo w stopniu doskonałym osiąga się wtedy, gdy dołącza się uczestnictwo sakramentalne, mianowicie gdy "obecni wierni komunikują nie tylko przez duchowe pragnienie, lecz także przez sakramentalne przyjęcie Eucharystii, aby otrzymać obfitsze owoce Najświętszej Ofiary" [Sob. Tryd. S. 22, r. 6. Por. także Encyklikę Mediator Dei (AAS 39 (1947) 565): "Jest rzeczą bardzo stosowną aby - jak to zresztą liturgia nakazuje - lud przystępował do Komunii świętej po przyjęciu boskiego pokarmu z ołtarza przez kapłana".].
d) Ponieważ zaś bez dostatecznego pouczenia wiernych nie można uzyskać ich świadomego i czynnego uczestnictwa, warto przypomnieć mądre prawo ustanowione przez Ojców Soboru Trydenckiego, które głosi: "Święty Sobór nakazuje pasterzom i wszystkim, na których spoczywa troska o dusze, by często, zwłaszcza w niedziele i święta, w czasie odprawiania Mszy św. (to jest w homilii po Ewangelii, czyli wtedy, "gdy ludowi chrześcijańskiemu przekazuje się naukę katechizmową"), sami lub przez innych wyjaśniali cokolwiek z tekstów mszalnych, między innymi zaś, by objaśniali którąś z tajemnic tej Najświętszej Ofiary" [Sob. Tryd. S. 22, r. 8; Encyklika Musicae sacrae disciplina: AAS 48 (1956) 17.]
23. Rozmaitymi sposobami czynnego uczestniczenia wiernych w ofierze Mszy świętej należy tak kierować, aby oddalić niebezpieczeństwo jakiegokolwiek nadużycia i aby osiągnąć główny cel tego uczestniczenia, mianowicie pełniejszą cześć Boga i zbudowanie wiernych.
b) Uczestnictwo wiernych w Mszach śpiewanych.
24. Wyższą formą odprawiania Najświętszej Ofiary jest Msza uroczysta, w której połączona okazałość ceremonii, asysty i muzyki sakralnej uzmysławia wspaniałość Bożych tajemnic i prowadzi dusze obecnych do pobożnej kontemplacji tych tajemnic. Starać się więc należy, by wierni należycie doceniali ten sposób odprawiania, odpowiednio w nim uczestnicząc, jak to niżej będzie wskazane.
25. Czynny udział wiernych we Mszy św. uroczystej może się odbywać trójstopniowo:
a) Pierwszy stopień mamy wówczas, gdy wszyscy wierni śpiewają odpowiedzi liturgiczne: Amen; Et cum spiritu. tuo; Gloria tibi, Domine; Habemus ad Dominum.; Dignum et iustum est; Sed libera nos a malo; .Deo gratias; Należy dołożyć wszelkich starań, by wszyscy wierni na całym świecie umieli śpiewać powyższe odpowiedzi liturgiczne.
b) Drugi stopień mamy wtedy, gdy wszyscy wierni śpiewają także części z Ordinarium Missae, mianowicie: Kyrie eleison; Gloria in excelsis Deo; Credo; Sanctus - Benedictus; Agnus Dei. Trzeba się starać, by wierni umieli śpiewać te stałe części; zwłaszcza według prostszych melodii gregoriańskich. Jeśli nie można śpiewać wszystkich części, wszyscy wierni mogą śpiewać łatwiejsze z nich, jak Kyrie eleison; Sanctus - Benedictus; Agnus Dei; a Gloria in excelsis Deo oraz Credo niech śpiewa zespół śpiewaków (schola cantorum).
Należy zatroszczyć się również, by wierni na całym świecie nauczyli się następujących, łatwiejszych melodii gregoriańskich Kyrie eleison; Sanctus - Benedictus i Agnus Dei ze Mszy XVI Graduału Rzymskiego. Gloria in excelsis Deo, wraz z Ite, missa est - Deo gratias ze Mszy XV, Credo zaś I lub III. Na tej drodze można uzyskać to, co jest tak bardzo pożądane, mianowicie, by wierni na całym świecie mogli okazywać wspólną wiarę przez czynne uczestnictwo w Ofierze Mszy św. i przez wspólny, radosny śpiew [Encyklika Musicae sacrae disciplina: AAS 48 (1956) 16. *Komentując ten punkt Instrukcji O. Antonelli OFM referent gen. S. K. O. pisze: "Powiedzą niektórzy, że jest to utopia. Przykre jest, że można tak myśleć. Gdy uświadomimy sobie, że śpiew liturgiczny wiernych w formie bardzo prostej stanowił element o pierwszorzędnym znaczeniu we wszystkich zgromadzeniach liturgicznych począwszy od epoki apostolskiej, gdy uprzytomnimy sobie, że wspólny śpiew liturgiczny budzi w każdym wiernym najgłębsze uczucia religijne i zapewnia udział we wspólnej modlitwie ku chwale Boga, musimy ubolewać nad tym, że w tak wielkiej części świata katolickiego, nawet w dni świąteczne Msza jest tylko czytana, albo jeżeli jest śpiewana, to śpiewy są wykonywane z wielką okazałością przez chór, podczas gdy wierni zmuszeni są do milczenia". Jeszcze przed wydaniem Instrukcji zaznaczył się w Kościele zwrot ku najprostszym melodiom Graduału, które są najbliższe pierwotnym tradycjom śpiewu kościelnego. Bogate melodyjnie Msze późniejsze są często tworami szkół śpiewaczych i mają na oku raczej zespoły śpiewaków niż wiernych. Właśnie te bogate melodyjnie utwory gregoriańskie były pierwszym krokiem do pozbawienia wiernych czynnego udziału w liturgii. Krokiem następnym były Msze polifoniczne, które w ogóle zlikwidowały udział wiernych w śpiewie liturgicznym. Droga do odrodzenia prowadzi przez wprowadzenie najprostszych melodii gregoriańskich, które naprawdę mogłyby być śpiewane przez wszystkich.].
c) Trzeci stopień osiąga się wreszcie, gdy wszyscy uczestnicy tak są wyćwiczeni w śpiewie gregoriańskim, że mogą śpiewać także części zmienne Mszy św. Należy kłaść nacisk na to, by pełne uczestnictwo w śpiewie praktykowano zwłaszcza w społecznościach zakonnych i seminariach.
26. Należy też wysoko cenić Mszę Śpiewaną, która choć pozbawiona pełnej wspaniałości obrzędów zdobna jest pięknem śpiewu i muzyki sakralnej.
W niedzielę i święta Msza parafialna lub główna winna być śpiewana.
To, co powiedziano w poprzednim numerze o uczestnictwie wiernych we Mszy uroczystej, odnosi się także do Mszy śpiewanej.
27. W Mszach śpiewanych, należy mieć ponadto na uwadze:
a) Jeśli kapłan z asystującymi wchodzi dłuższą drogą do kościoła, po prześpiewaniu Antyfony na wejście, można śpiewać wiele innych wierszy tegoż psalmu. W tym wypadku po każdym wierszu, lub co dwa wiersze można powtarzać antyfonę i kiedy celebrans dojdzie do ołtarza, przerwawszy, jeśli potrzeba, psalm, śpiewa się Gloria Patri i powtarza antyfonę po raz ostatni.
b) Po Antyfonie na Ofiarowanie można śpiewać dawne gregoriańskie melodie tych wersetów, które kiedyś po niej śpiewano.
Jeśli zaś antyfona na Ofiarowanie wyjęta jest z jakiegoś psalmu, można śpiewać i inne wiersze tegoż psalmu. W tym wypadku po każdym wierszu lub co dwa wiersze psalmu można powtarzać antyfonę, a po skończeniu Ofiarowania, kończy się psalm doksologią Gloria Patri i powtarza się antyfonę. Jeśli natomiast antyfona nie jest wyjęta z psalmu, można wybrać psalm odpowiadający uroczystości. Po zakończeniu antyfony na Ofiarowanie można również zaśpiewać jakiś krótki utwór łaciński, który jednak ma odpowiadać tej części Mszy. Nie należy go przeciągać poza Sekretę.
c) Antyfonę na Komunię zasadniczo winno się śpiewać wtedy, .gdy celebrans spożywa Najśw. Sakrament. Jeśli zaś udziela się Komunii św. wiernym, zaczyna się śpiewać antyfonę, gdy kapłan udziela Komunii św. Jeśli antyfona na Komunię jest wzięta z jakiegoś psalmu, wolno śpiewać inne wiersze tego psalmu. W tym wypadku po każdym wierszu lub co dwa wiersze można powtarzać antyfonę, a po zakończeniu Komunii św., kończy się psalm doksologią Gloria Patri i powtarza antyfonę. Jeśli natomiast antyfona nie jest wyjęta z psalmu, można wybrać psalm odpowiadający uroczystości i czynności liturgicznej.
Po zakończeniu antyfony na Komunię, zwłaszcza jeśli Komunia wiernych się przeciąga, można także śpiewać utwór łaciński, odpowiadający świętej czynności.
Pozatem wierni, którzy mają przystąpić do Komunii świętej, mogą mówić razem z kapłanem trzy razy: Domine, non sum dignus.
d) Sanctus i Benedictus łączy się, jeśli się je śpiewa według melodii gregoriańskich; w przeciwnym wypadku Benedictus śpiewa się po Konsekracji.
e) W czasie Konsekracji winien umilknąć wszelki śpiew, a także gra na organach i innych instrumentach muzycznych, jeśli jest taki zwyczaj.
f) Po Konsekracji zaleca się święte milczenie aż do "Pater noster", chyba, że trzeba odśpiewać „Benedictus”.
g) Gdy celebrans błogosławi wiernych na końcu Mszy, organy winny zamilknąć; kapłan zaś winien tak wypowiadać słowa błogosławieństwa, by wszyscy wierni mogli je zrozumieć [*Jest rzeczą oczywistą, że celebrans powinien zaczekać z błogosławieństwem na ukończenie odpowiedzi "Deo gratias".].
c) Uczestnictwo wiernych w Mszach czytanych.
28. Usilnie należy się troszczyć, aby wierni byli obecni na czytanej Mszy św. „nie jako obcy i niemi widzowie" [Konstytucja Apostolska Divini cultus z dnia 20 grudnia 1928: AAS 21 (1929) 40], lecz praktykowali czynne uczestnictwo, którego domaga się tak wielka tajemnica i które przynosi obfite owoce.
29. Pierwszy sposób uczestniczenia wiernych we Mszy czytanej istnieje wtedy, gdy każdy uczestniczy na własną rękę, czy to wewnętrznie, śledząc pobożnie główne części Mszy, czy też zewnętrznie, według różnych przyjętych zwyczajów miejscowych.
Godnymi pochwały w tym względzie są zwłaszcza ci, którzy mając w ręku mszalik dostosowany do ich poziomu, modlą się razem z kapłanem tymi samymi słowami Kościoła. Nie wszyscy są w równej mierze zdolni, by móc należycie zrozumieć obrzędy i teksty liturgiczne; pozatem nie wszyscy mają jednakowe potrzeby duchowe, a nawet u tych samych jednostek nie pozostają one bez zmiany. Tacy mogą korzystać z innego sposobu uczestniczenia, bardziej stosownego, lub łatwiejszego, mianowicie: "rozważając tajemnice Jezusa Chrystusa, lub też spełniając inne pobożne ćwiczenia i odmawiając pobożne modlitwy, które istotą swoją odpowiadają świętym obrzędom, chociaż różnią się od nich formą" [Encyklika Mediator Dei: AAS 39 (1947) 560—561.]
Ponadto należy zaznaczyć, że jeżeli gdzieś istnieje zwyczaj grania na organach w czasie Mszy czytanej, podczas gdy wierni nie uczestniczą we Mszy ani przez wspólne modlitwy ani przez śpiew, należy odrzucić zwyczaj prawie nieprzerwanej gry na organach, harmonium lub innym instrumencie muzycznym. Instrumenty te mają milczeć:
a) Od przyjścia kapłana do ołtarza aż do Ofiarowania.
b) Od pierwszych wezwań przed Prefacją aż do Sanctus włącznie.
c) Jeżeli jest taki zwyczaj: od Konsekracji aż do Pater noster.
d) Od modlitwy Pańskiej aż do Agnus Dei włącznie; w czasie spowiedzi powszechnej przed Komunią wiernych; w czasie Postcommunio i błogosławieństwa pod koniec Mszy.
30. Drugi sposób uczestnictwa polega na tym, że wierni biorą udział w Ofierze Eucharystycznej modląc się i śpiewając wspólnie. Należy postarać się o to, aby modlitwy i śpiewy jak najbardziej odpowiadały poszczególnym częściom Mszy, z zachowaniem wszakże przepisu n. 14 c.
31. Wreszcie trzeci i to doskonalszy sposób osiąga się wtedy, gdy wierni liturgicznie odpowiadają celebransowi, prowadząc z nim jak gdyby dialog i wypowiadając głośno części, które do nich należą.[*Instrukcja unika nazwy "Msza dialogowana" ponieważ w tej formie Mszy wierni nie tylko odpowiadają celebransowi, lecz odmawiają niektóre teksty razem z nim.]
Można rozróżnić cztery stopnie tego doskonalszego uczestnictwa:
a) Pierwszy stopień, gdy wierni dają celebransowi łatwiejsze odpowiedzi liturgiczne, mianowicie: Amen; Et cum spiritu tuo; Deo gratias; Gloria tibi, Domine; Laus tibi, Christe; Habemus ad Dominum; Dignum et iustum est; Sed libera nos a malo;
b) Drugi stopień, gdy wierni ponadto mówią to, co według rubryk ma mówić ministrant, a jeśli w czasie Mszy udziela się Komunii św., odmawiają także spowiedź powszechną i trzy razy Domine non sum. dignus;
c) Trzeci stopień gdy wierni recytują razem z kapłanem części stałe Mszy, mianowicie: Gloria in excelsis Deo; Sanctus - Benedictus; Agnus Dei;
d) Wreszcie czwarty stopień, gdy wierni razem z celebransem odmawiają części zmienne Mszy: Introit, Graduał, Offertorium i Communio. Ten ostatni stopień może być godnie i właściwie stosowany tylko przez. grupy lepiej przygotowane.
32. Ponieważ Pater noster jest starożytną i stosowną modlitwą przed Komunią, we Mszach czytanych wierni mogą je recytować całe razem z. celebransem. Wszyscy również dodają Amen. Mają to czynić po łacinie. Wyklucza się jakiekolwiek recytowanie w języku narodowym.
33. Podczas Mszy czytanych wierni mogą śpiewać ludowe pieśni religijne z zachowaniem wszakże prawa nakazującego, by odpowiadały dokładnie poszczególnym częściom Mszy (por. n. 14 b).
34. To wszystko, co według rubryk należy mówić głośno, celebrans winien mówić głosem na tyle podniesionym, aby wszyscy wierni mogli dogodnie i bez trudu śledzić przebieg świętych czynności, zwłaszcza gdy kościół jest wielki i lud licznie zgromadzony.
Tekst pochodzi ze strony introibo.pl. Treść w nawiasach kwadratowych stanowią przypisy redaktora polskiego wydania.
